Çin edebiyatı, eserleri ve yazarları hakkında bilgilerin olduğu yazı

Çin Edebiyatı’nın başlangıcı yaklaşık İÖ 15. yüzyıl olarak tarihlenir. Çin şiirinin ilk örneklerine tapınak, saray ve halk şarkılarından oluşan ve İÖ 10.-7. yüzyıl arasında yazılan Sin Çin’de (Övgüler Kitabı) rastlanır. İÖ 6. 5. yüzyıl arasında Konfüçyusçuluğun etkisindeki Çin Edebiyatı’ nin büyük bölümü insancıl bir dünyasallık görüşüne dayalıdır. Onun kısa konuşmaları öğrencileri tarafından Lun Yü’de (Seçme Parçalar) yazıya geçirildi. Yolunda yürüyenlerce gerçekleştirilen Ta Hsüeh (Büyük Bilgi) ve Çung Yung (Ilımlılık Öğretisi) adlı iki eser onun felsefesini daha iyi düzenlenmiş biçimde yorumlar. Filozof Lao Tzu’nun (İÖ 604-531) kurduğu sanılan Taocu okul, Konfüçyusçuluğa gösterilen tepkinin temsilcisidir. İki başlıca okulun filozofları arasında Konfüçyus’u izleyen Mencius (İÖ 372-289) öğretilerini içeren ve Konfüçyus’ un Seçme Parçaları’ndan üç kat daha uzun olan Meng-İzu (Mencius Kitabı) adlı eseri bırakırken, Çuang-Tzu (İÖ 4. 3. yüzyıl arası) kinayeli Taoçu denemeler yazdı. Eski imparatorluk (İÖ 2.-İS 7. yüzyıl döneminin başlangıcında ülke ulusal birlik, büyüme ve refah çağına girdi. Han Hanedam döneminin gelişen edebiyatı, saray inceliğini kaba halk öğeleriyle bağdaştırdı. Yabancılarla temasa geçilmesi gelişimi besledi ve hızlandırdı. Bu dönemde “fu” yeni görüşü ve çağın maddesel görkemini yansıtan bir saray edebiyatı türü olarak gelişti. Erken (Batı) Han Hanedam ile lirik ve öyküsel şiir, doğrudan halk edebiyatından gelişti. Yazarı belirsiz bir tür eserlerin çoğu gerek açıklık gerek düş gücü gerekse derinlik açısından büyük şiirlerdir. Han Hanedanı’nın çöküşüyle birlikte ikinci edebiyat dönemi de geriledi. İS 589’da son bulan Altı Hanedan döneminde çok yapay bir edebiyat gelişti. Tao Çien ya da Tao Yüanming (372-427) dönemin doruktaki en büyük iki şairidir.

Düzyazı edebiyatının önemli bölümünü tarihsel eserler oluşturur. Büyük tarihçi Ssu-ma Çien’in (İÖ 145-87 ?) Sin Çi’si (Tarihsel Anılar) bir başeserdir. Tarihsel Anılar ilk gerçek Çin tarihi ve daha sonra filizlenen yaşamöyküsü yazarlığının öncüsü sayılır. Klasik Konfüçyusçuluk zamanla yerini Taoculuğa ve daha sonra da Budacılığa bırakmaya başlayınca, söylencemsi görüşler ve aşırı tutucu inançlar etkili çevrelerde yaygınlık kazandı. Felsefe alanındaki düşünce bunalımı Wang Çung’u (İS 27-29) çağın ruh yapısını inceleyip değerlendirdiği Lun Henği (Kınamalar) yazmaya özendirdi. Şair ve eleştirmen Lu Çi (261-303) W en Fui (Edebiyat Üzerine Deneme) adlı eserinde geçmişin büyük ustalarını geliştirdi. Taocu filozof Ko Hung (254 -334) bir yazara teknikten çok ahlak yüceliğinin gerektiğini savundu. Liv Yi-çing (403-444) anektodlarını Şih Şuo (Dünya Deyişleri) başlığı altında kitaplaştırdı. Budacı Hint Edebiyatı’ nin da Çinceye çevrilmesi 3. yüzyıldan başlayarak Çin Edebiyatı’nı etkiledi. Tang dönemi şiiri dört evrede gelişti; erken çağ (620-710); altın çağı (710-780); orta çağ (780-850) ve geç çağ (830-906). Çen Tzuang (656-698) erken çağın en çarpıcı şairidir. Altın çağda Tang şiir doruğuna erişti. Çin şiirinin usta ruhları diye anılan Li Po (701-705-762) ile Tu Fu (712-770) ünlü oldular. Orta çağ: İlk yeni akım başlatan Han Yü (768-824) ve Po Çüi (772-846) adlı iki büyük şairin ortaya çıkmasıyla şiir apayrı bir yolda gelişti. Olağanüstü yeteneklerden Li Ho (790-816) Han Yü’nün en başarılı öğrencilerinden biridir. Bu çağın öteki şiir okulunu yöneten Po Çui’nin halkın konuştuğu dile yalan sayılacak kadar yalın ve açık bir üslubu vardı. Yuan Çen (779-831) ile Liv Yühsi (772-842) bu okuldan yetişme önemli şairlerdir. Geç çağ: Yiğitlik şiirleriyle tanınan Tu Mu (803-852); Li Şang-Yin (813-858) ile Wen Tingyün (9. yüzyıl ortaları) bu çağın en ünlü üç şairidir. Denemeler ve anlatı edebiyatı Tang döneminde büyük gelişme gösterdi. Tang orta çağının büyük şairlerinden Han Yu ile Liv Tsungyuan düzyazıda yeni klasikçilik akımının öncüleri olarak sivrildiler. Kısa öyküler Tang döneminde yaygınlaştı. Şair Yüan Çen ve Li Kungtso (770-850) iki en önemli kısa öykü yazarıdır. Ouyang Hsiu (1007-1072) Sung dönemi düzyazısının en ünlü yazarı oldu.

Büyük politik reformcu Wang Anşih (1021-1086) ve çeşitli konularda çok renkli düz yazılarıyla şair Su Şih ya da Su Tungpo (1036-1101) onun başlıca öğrencileridir. Su Hsün (1109-1066), Suçe (1039-1112) ve Tseng Kung (1019-1083) da dönemin önemli yazarlarıdır. Tang Hanedam döneminden Han Yü ve Liutsungyüan ile birlikte bu altısı Çin öğrencilerince Tang ve Sung’un sekiz ustası olarak bilinirler. Çu Hsi (1130-1200), Lu Çiuyüan (1139-1193) vb gibilerin çok konuşmaları düzyazınm güzel örnekleridir. Halk ve yüksek tabaka edebiyatı arasındaki yakın ilişki “tzu” şiirini doğurdu. İlk önemli “tzu” üslubunda eserler Tang hanedanı ve öteki beş hanedanlar dönemlerinin kargaşa içindeki son çöküş yıllarında yazıldı. Güney Tang Hanedanı’nın son imparatoru Li Yü (937-978) gibi büyük yetenekler güzel “tzu” şiirleri yazdılar. Sung Hanedanı döneminde ise “tzu” başlıca üslup oldu Yen Şu (991-1055) ölümsüz etki bırakan ilk ünlü “tzu” yazarıdır. Fançungyen (989-1052) ayrılık ve yalnızlık gibi konularda dokunaklı parçalar kaleme aldı. Liv Yung ve Su Şih bir sonrası kuşağın temsilcileridir. Her ikisi de kendi değişik yöntemleriyle “tzu” türünü zenginleştirip geliştirdiler. Roman tekniğini geliştiren Çou Mei-çeng (1057-1121) Kuze>\Sung Hanedanı döneminin (960-1126)\son büyük “tzu” şairidir. Türk-Moğol boylarının Kuzey Çin’i ele geçirmelerinden sonra Yangtze Vadisi’nde Güney Sung Hanedanı kuruldu (1127-1279). İmparator Hui Sung (1101-1125) ile kadın şair Li Çingçau (1081-1140/1145) bu dönemin yetenekli iki yazarıdır. Güney Sung Hanedanı döneminin başlangıcında, ulusal kurtuluş için verilen mücadele sırasında Lu Yu (1125-1210) ve Hsin Ci-çi (1140-1207) adlı iki yurtsever şair yiğitleme türünde şiirler yazdılar. Çiang Kuei (1155-1235) bu dönemin en ünlü kalem ustasıdır. 1243-1368 arasında 600’ü aşkın oyun yazarı vardı. Ming hanedanı döneminde (1368-1644) edebiyat üzerinde güney etkisi yeniden önem kazandı. Tiyatro ve roman gelişmesini sürdürdü. 18. yüzyıl ortalarından soma müzik ve lehçeyle ilgili birtakım değişmelere karşın, giderek yozlaşan tiyatro edebiyatı hemen hemen sıfıra indirgendi. Tiyatro, ancak 20. yüzyıl başlarında “hua çü”nün (gerçekçi tiyatro) doğusuyla geri döndü ve Pekin’de yeniden gelişerek “Pekin Tiyatrosu” adı altında seyirci çekmeyi başardı. Yazılı masal özetleri, Çin romanının temel yapısını oluşturdu. Bu türün ilk başarılı eseri yönetime karşı ayaklanan 108 yiğit dağ haydudunun, serüvenlerini konu alan Şih Nai-an’ın (14. yüzyıl ortaları) Şui Hu Çuan (Tüm İnsanlar Kardeştir) adlı kabadayılık romanıdır. Bunu Lo Kuancung’un (14. yüzyıl sonları) San Kuo’su (Üç Krallık) izledi. Düş gücünün yarattığı söylencemsi bir roman olan Wu Çeng En’in (1510-1580) Hsi Yu Çi’si (Batıya Hac Yolculuğu) 16. yüzyılın en ünlü eserlerinden biridir. 1610’da yayımlanan ve evlilik yaşamı üzerine gerçekçi bir roman olan Çin Ping Mei (Altın Nilüfer) de türünün eşsiz eserlerinden biri sayılır.

1917’de Hu Şih (1891-1962) ile Çen Tuhsiu’nun (1879-1942) önderliğinde ve Pekin Üniversitesi’nin desteğinde bir kültür hareketinin ilk tohumları atıldı. “Paihua” (halkın konuştuğu çağdaş Çince) yazılı edebiyatın tek iletişim aracı ve kolu ders kitaplarının resmi dili olarak tanındı. Çu Şujen (takma yazı adı Lu Hsün; 1881-1936) 1911 Devrimi’ni izleyen yıllarda ün kazanan başlıca yazardır. Hsü Çihmo (1895-1931) ile Wen Ayto (1899-1946) yeni şiir üslubu yaratmak için çağdaş anadili başarıyla kullanan ilk modern Çin şairleri oldular. Romancı, oyun yazarı ve şair Kuo Mojo Goethe-ci, romantikçilikten tarihsel maddeciliğe kaydı. Şu Çing-Çun (takma yazı adı Lao Şe ya da Lau Yav-1898), Li Feikan (takma yazı adı Pa Çin ya da Ba Çin-1904). Şen Tsung Wen (1902) bu dönemin unutulmaz eserler bırakmış dört büyük romancısıdır. 1949’da Çin’de komünist rejim işbaşına geldi, edebiyat ve sanat etkinliklerini, politik amaçlı olarak Komünist Parti yönlendirmeye başladı. Devlet Başkanı Mao’nun Yenan Forumunda Edebiyat ve Santa Üzerine Konuşmalar (1942) adlı kitapçığı edebiyat konusunda izlenecek yolun rehberi oldu ve o günden bu yana Mao’nun edebiyat kuramı olumlu ya da olumsuz birçok sonuç doğurdu. Pek çok halk operası ve müzikli oyun üretildi; işçiler, köylüler, askerler, okur-yazar olmayanlar ya da yarı aydınların profesyonel yazarlar ve üniversite öğrencileriyle işbirliği yapması sağlanarak yeni bir kitle edebiyatı üretildi, bunlar binlerce çoğaltılarak ülkenin her yanma dağıtıldı. Bu dönem romanlarının en seçkinleri Çu Lipo’nu Bir Dağ Köyündeki Değişimleri (1958), Wu Ciang’ın Kızıl Güneş (1959) Young Mo’nun Gençlik Şarkısı (1960). 1966-1967 Kızıl Muhafızlar Hareketi (Kültür Devrimi) sırasında tüm geleneksel değerler saldırıya uğradı, uzun çalışmalar sonucu ortaya çıkarılan eserler yakıldı ve öteden beri Parti yararına yazılar yazan ünlü Tarihçi Wu Han ile oyun yazarı ağabeyi Tien Han bu hareketin başlıca kurbanları oldular. 20. yüzyılın üçüncü çeyreğinde Çin’de bireylerce yaratılmış ve sözü edilmeyen değer nitelikte özgün herhangi bir edebiyat eserine rastlandığı söylenemez.

Eline sağlık

CR Codeman Goemon